2009: de Marne opnieuw bezocht

Mijn laatste bezoek aan de Marne dateert van 2005. Het was een haastig bezoek, gehinderd door slecht weer en onvoldoende informatie. Dit keer ben ik grondig voorbereid op deze historische streek, waar de Duitsers zowel in 1914 als 1918 strandden in het zicht van Parijs.

Helaas kan september 2008 geen doorgang vinden; zoveel regen is er in heel Europa zelden in 1 week gevallen! Het kompas staat op mei, waarbij ook de streek boven Compiègne op mijn lijstje staat; een streek die nog wel eens wordt overgeslagen omdat Somme en Marne de hoofdrollen opeisen. 

Op de dag van de arbeid neem ik om 8 uur de afslag Compiègne. Het is stralend weer, de reden voor mijn overhaaste vertrek. Natuurlijk is het moeilijk op zo'n feestdag aan benzine te komen, maar via een vriendelijke Fransman met wél een werkende creditcard (een Franse..) kan ik aan mijn tocht beginnen. 

Ik vond deze rit om het Bois de Thiescourt op een Franse website, en alhoewel niet alle informatie me evenveel aansprak werd ik getrokken door de vele details die een typische frontstreek heeft. Een frontstreek die ik overigens nog nauwelijks ken; het landschap tussen Roye in Picardië en Soissons aan de Aisne, de bocht in de frontlijn richting Parijs. 

De dorpjes zijn typisch frontlijn; alles is na 1918 herbouwd en daarom vaak saai. Het landschap is hier erg fraai; het Bois de Thiescourt vormde een natuurlijke belemmering richting Compiègne en haar heuvels zijn schitterend groen in dit voorjaar. Bovendien staan de uitgebreide koolzaadvelden in deze tijd van het jaar volop in bloei; Frankrijk in geur en kleur. 

Maar ook Frankrijk in doodse stilte. De kleine dorpjes zijn uitgestorven. De sluiter van de camera maakt lawaai. Alleen Noyon is levendig, maar zeker niet druk. 
Ik trek door de streek langs de Aisne, de rivier die min of meer de frontlijn vormde toen de eerste slag aan de Marne tot een einde kwam in oktober 1914. De groene plateau's langs de noordoever rond Tracy, Vic sur Aisne en Moulin sous Touvent bevatten nog ontelbare herinneringen. Stille monumenten in het niets, ook voor gefusilleerde, onschuldige soldaten die na de oorlog weer gerehabiliteerd zijn. Maar goed, dood niettemin, een slechte Franse gewoonte. 

Marquéglise, ten noorden van Compiègne

Langs de rivier bij Confrécourt zijn de grotten van de Zouaven nog te bezichtigen. Geen poespas, geen kermis, geen borden, zelfs geen fatsoenlijke weg. Alleen de grotten, vol met soms prachtige soldatengraffiti. Veilige schuilplaatsen, weg van het gevaarlijke plateau erboven. Sporen van loopgraven lopen naar de rand omhoog. 
Het is er doodstil, indrukwekkend en sprekend. Een smalspoor loopt weg in het groen naar het dal. In de verte zijn soms quads te horen, die populair zijn in deze streek; maar de vogels overheersen. 
Met een zaklamp zoek ik me een weg door de gewelven. Dit is mijn hobby.

Na Soissons naar het zuiden heeft elke plek maar twee smaken: de tweede helft van 1914 of medio 1918. De monumenten en gedenkstenen slaan de periode november 1914 tot mei 1918 over; in de tussentijd was er het front aan de Aisne. 
Ik verbaas me over de enorme afstand die de Duitse legers in 1914 aflegden; ze stonden vrijwel aan de Seine, terwijl de geschiedenis het heeft over het wonder van de Marne! Dat die mannen zulke afstanden overbrugden, vooral te voet en over keiwegen, is onvoorstelbaar. 

Aan de randen van de frontlijnen van 1914 bezoek ik een paar Franse Nécropoles. Ze hebben een volstrekt ander karakter dan de dodenvelden in de Champagne en aan de Somme. Elk heeft hier een monument centraal staan dat de gebeurtenissen gedenkt. Knotwilgjes omzomen de kleine velden. Ze zijn bijna zonder uitzondering prima onderhouden. 
En het is niet massaal: enkele tientallen kruizen, geen oneindige rijen. Charmant bijna. 

De Amerikanen deden in juni 1918 mee aan het stoppen van de Duitse stoomwals in de buurt van Chateau Thierry. Het Bois de Belleau bevat bescheiden sporen van het geweld, niet vergelijkbaar met Verdun of Vimy, maar de Amerikaanse esprit de corps maakt veel goed. Was het niet een kapitein der mariniers die, op een Frans voorstel om terug te trekken, riep: "Retreat? Hell, we just got here!"
Kijk, dat vinden Yanks prachtig! En hij sneuvelde ook nog; een echte held! 

Belleau is een beetje Amerikaans, zoals Ieper Brits is. Het kerkje is van een aparte charme, met Washington en Lafayette als hoofdpersonen in glas en lood. De begraafplaats is van Amerikaanse perfectie, president Obama heeft Bush in de ontvangstruimte gelukkig vervangen. 

De afstanden worden nu heel groot. Van Meaux bij Parijs tot St. Menehould ten westen van Verdun is hemelsbreed ruim 140 km, en het aantal interessante plekken is nu op een hand te tellen. Maar de kap is naar beneden en rijden over de kaarsrechte Franse wegen van de Champagne-Ardenne is heerlijk relaxed. 
De terugweg niet. File op de ring Brussel, regen in Nederland! De Marne wijkt af van al die andere slagvelden. Die zijn geconcentreerd, compact. Die vormen het litteken. De Marnestreek kenmerkt zich niet door maandenlange veldslagen. Historisch gezien verloren de Duitsers hier tot twee keer toe de Grote Oorlog.

Cimetière Militaire du Chateau de Perreuse

Enkele weken later laten de weerkaarten vier mooie dagen zien. Op een vrijdag koers ik opnieuw de A2 af naar Parijs, en verlaat de snelweg bij Noyon aan de uiterste noordpunt van het grote slagveld van de Marne van 1914. 
Vlak bij Noyon staat een monsterachtige wand midden in het landschap. De klaprozen bloeien er omheen. Een eenvoudige tekst verklaart dat hier de Duitsers werden tegengehouden in maart 1918 tijdens de beruchte Kaiserschlacht. De omgeving is prachtig, rustiek, zonnig, geurend. Noyon is vergeven van herinneringen. 

Opnieuw kom ik in verschillende dorpen de ondergrondse Vestiges tegen, de grotten waarin de troepen schuilden en rust vonden vlak bij de frontlinie. Dorpsbewoners rijden me vooruit naar een paar locaties waar de argeloze bezoeker bovenop kan staan zonder ze te vinden. De deuren zijn verrot en scheefgezakt, een klein bordje meldt: Vestige 1914-1918. De tastbare ondergrondse oorlog. De vaak kunstige beeldhouwwerken zijn gestolen: uitgehakt en weggevoerd. Hekken en deuren houden deze dieven niet tegen.

Soissons is ook zo'n karakteristieke stad die de Grande Guerre ademt. Musea, de kathedraal, monumenten (waaronder het typische Britse monument met de drie abstracte soldaten), begraafplaatsen...De stad ging verschillende keren in andere handen over en lijkt nooit meer te zijn losgeweekt van die ervaring. De historische frontlijn tussen Noyon en Soissons is een aaneenschakeling van locaties en herinneringen. 

Dit is de reis van andere nationaliteiten. Hier vochten Russen, Denen, Italianen, Tsjechen; hun begraafplaatsen zijn exotische plekken in het landschap van de Champagne. De Italiaanse Cimitero Militare Italiano bij Chambrecy is stijlvol, prachtig aangelegd en gelegen. De vlaggen wapperen op de heuveltop, de cipressen zijn strak geknipt, de kruizen staan strak in het gelid. Een zuil aan een pad, marmeren boeken met fraaie teksten, een imposant hek. 
Een grootse plek voor een twijfelachtige bondgenoot. En wat doe je als in de volgende oorlog de Italianen met de Duitse agressor meedoen?

Stadsmonument van Chalons

Reims komt ook niet weg van het verleden. Niet vanwege haar symbolische kathedraal, niet vanwege de gehavende fortenring, niet vanwege de monumenten, niet vanwege Pompelle. Het zwaar gehavende fort aan de drukke weg ten oosten van de stad bevat een goed verzorgd museum met als kroon de prachtige verzameling vooral Duitse helmen en hoofddeksels. Mijn mond valt open bij die pracht en praal, de pluimen, leeuwen, kruizen- goud, zilver, rood, blauw. De doodskoppen, kreten en kinbanden. Hier zien we oude oorlog in al haar Napoleontische, of eigenlijk Pruisische pracht.

Verderop in de Champagne, gelegen aan de eindeloze wegen in de vruchtbare heuvels, ligt Chalons, een vrij onopvallende stad in het geschiedenispallet. De Duitsers trokken door de stad in september 1914, maar de bezetting was zoals bekend van korte duur. Joffre duwde de vijand terug tot boven de lijn Reims-Verdun. 
Maar Chalons heeft het wellicht mooiste stadsmonument dat ik tot nu toe op mijn reizen vond. Vier poilu's, een jonge officier met stok en verrekijker voorop, drie manschappen erachter. Ze hebben het zichtbaar koud en zijn moe. Een van hen zeult een Hotchkiss-mitrailleur mee, hij gaat gebogen onder het gewicht. Hun gezichten staan op vermoeide grimmigheid, ze gaan voort. Het is prachtig. 

Helemaal aan de oostkant van de slagvelden van de Marne tussen Saint Menehould en Vitry le Francois is hard gevochten in 1914. De Nécropoles verschillen sterk. Klein, groot, verzorgd of vervallen. Vitry heeft op de lokale Nécropole een charmant bouwsel staan, waar bij nader inzien alle gevallenen en slagen op zijn bevestigd. Bedrieglijk tussen de engeltjes...

Na enkele dagen ben ik full circle in Chateau-Thierry. Aan de Marne geniet ik van de zon, vlak bij de demarcatiepaal die natuurlijk liegt over het feit dat de Duitsers niet verder kwamen. In 1914 stonden ze nota bene bij de Seine. De stad, met z'n Amerikaanse sausje, is charmant en ligt centraal in de Marne-slagvelden van 1918. De volgende dag rij ik via Nery naar huis en vind op de plaatselijke begraafplaats de graven van enkele Britten die op 1 september 1914 een heroïsche charge op de Duitse aanvallers uitvoerden. Zo lopen 1914 en 1918 hier door elkaar, vier jaar uiteen maar in alles verbonden. 
De zon schijnt op de Marne.

   

2009: de slag aan de grenzen

In de zomer van 2009 pak ik een oud dossier uit de kast. Door een zeer gedetailleerd boek van Terence Zuber wil ik meer weten en zien van de slag om de grenzen. Franse en Waalse sites bieden een schat aan informatie. Enkele Franstalige boekjes (in andere talen is nauwelijks iets te vinden) vullen aan. Ik maak een Googlemap en plot alle aansprekende plekken. Er vormen zich 3 concentraties: rond Charleroi, tussen Givet en Longwy en de driehoek Metz, Charmes en Sarrebourg; de slag in Lorraine. 
Aan de Marne werd maanden gevochten en is nog een massa te vinden; toch zijn de weken die de slag aan de grenzen duurde ook goed voor veel monumenten, opvallend veel Nécropoles en friedhofs en zelfs villages détruits. De map groeit, het reisplan vormt zich en aan de oostkant van Nancy is een Campanile te vinden. Alles wat ik nu nodig heb is een klein weekje mooi weer. 

Medio september staan alle seinen op groen. Op een vrijdagmorgen om 3 uur tour ik naar Metz, stad in de grensstreek van 1914. De toenmalige grens was in 1871 vastgesteld na de voor de Fransen desastreus verlopen oorlog tegen de Pruisen. Het leverde ook nog eens een verenigd Duitsland op, dat in Versailles tot stand kwam. Vernedering op vernedering en twee rijke provincies armer: Lotharingen en de Elzas. 

Historisch is de slag aan de grenzen een voetnoot, maar dwars door het mooie Lorraine liep wel degelijk een front, werd soms hard gevochten, verdwenen dorpen, werden linies opgeblazen. 
De datum die overal overheerst is 20 augustus 1914, toen grote legers frontaal op elkaar knalden. Het resultaat: tienduizenden slachtoffers en daarom prachtig gelegen kerkhoven met soms adembenemende monumenten. Voor veel Fransen belichaamt Lorraine het begin van de victorie aan de Marne.

De Moezel is een natuurlijke barrière naar de saillant van St. Mihiel naar het westen. Waar de charmante heuvels overgaan in laaggebergte beginnen de Vogezen naar het zuiden. 
Elk dorp heeft ook hier zijn historie. Een paar kruizen op een rommelig kerkhof. Een vliegtuigbom in een kerk. Abri's en blockhäuser op heuveltoppen. Glas in lood boven de preekstoel. Kleine en torenhoge monumenten.  Eenvoudige stenen langs de weg, waar het verkeer langs suist. 

Hier trokken de strijdlustige Fransen richting Duitsland, getooid in de kleuren van de 19e eeuw volgens de leer van kolonel de Grandmaison: "Wat de vijand van plan is is van geen belang". Dat feest duurde een paar dagen, toen was van het grote offensief niets over. 

Lorraine heeft erg veel herinneringen aan augustus 1914, en veel minder aan de jaren erna. Toen trokken Verdun, Ieper en de Somme alle aandacht naar zich toe. Toch zijn de Nécropoles hier verzorgd, soms on-Frans fraai. De lokale Cimetières blijven wel een rommeltje, want dit is Frankrijk- maar dat maakt een rondreis in deze streek zo bijzonder; Franse trots op een grote nederlaag die op het nippertje door een strijdlustig generaaltje tot kleine overwinning werd gemaakt: Foch. Het zou zijn oorlog worden, en de zegetocht begon in Lorraine. 

Na enkele intensieve dagen in het gevarieerde landschap van de openingsdagen van den Grooten Oorlog laat Lorraine een onuitwisbare indruk achter. Het meesterwerk van Barbara Tuchman onder de nazomerzon van 2009.  Op de terugweg regent het pijpenstelen.

Schoolklassen onder de Menenpoort

Vervaagde gedenksteen in St. Hadelin

- U-

Home